Na wstępie przypomnieć trzeba, że 28 listopada 2003 roku weszła w życie Ustawa z dnia 28 października 2002 roku o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Ten akt prawny o jakże wówczas nowatorskiej w polskim prawie karnym treści miał za zadanie określić zasady odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary jako przestępstwa lub przestępstwa skarbowe oraz zasady postępowania w przedmiocie takiej odpowiedzialności.
Zaznaczyć trzeba, że w rozumieniu wspomnianej ustawy Podmiotem zbiorowym jest osoba prawna oraz jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków. Ponadto za taki podmiot traktuje się również spółkę handlową z udziałem Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub związki takich jednostek, spółkę kapitałową w organizacji, podmiot w stanie likwidacji oraz przedsiębiorcę niebędącego osobą fizyczną, a także zagraniczną jednostkę organizacyjną. W art. 3 omawianego aktu prawnego sprecyzowano, że Podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności za czyn zabroniony, którym jest zachowanie osoby fizycznej:
- działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ramach uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy przekroczeniu tego uprawnienia lub niedopełnieniu tego obowiązku,
- dopuszczonej do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez osobę, o której mowa w pkt 1,
- działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego, za zgodą lub wiedzą osoby, o której mowa w pkt 1,
- będącej przedsiębiorcą, który bezpośrednio współdziała z podmiotem zbiorowym w realizacji celu prawnie dopuszczalnego
– jeżeli zachowanie to przyniosło lub mogło przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść, chociażby niemajątkową.
Na podstawie ostatnich sprawozdań Prokuratury Krajowej w zakresie stosowania ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, Minister Sprawiedliwości wskazał, że dotychczasowa efektywność obecnie obowiązujących przepisów jest znikoma. Przykładowo, w roku 2021 do sądów powszechnych wpłynęło łącznie siedemnaście spraw, w 2020 r. dwie, w 2019 r. trzy, w 2018 r. 4, w 2017 r. 22, zaś w 2016 r. sześć. Z danych przedstawionych przez Prokuraturę Krajową wynika, że ,,Najwyższą wymierzoną w przedmiotowych postępowaniach karą w okresie od 2006 r. do 2019 r. była grzywna w wysokości 70 000 zł, orzeczona w jednym przypadku. Najczęściej, bo w 45 sprawach, orzekana była kara grzywny w wysokości 1000 zł. 7 razy sąd zdecydował o zastosowaniu środka karnego w postaci podania wyroku do publicznej wiadomości, zaś w 6 sprawach, obok kary grzywny, orzekano przepadek korzyści majątkowej".
Stąd też w celu zwiększenia skuteczności obecnie będącej w obrocie prawnym ustawy, Minister Sprawiedliwości skierował do uzgodnień międzyresortowych i konsultacji publicznych projekt ustawy o zmianie ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary.
W projekcie proponuje się między innymi odejście od obecnie obowiązującego orzekania kar pieniężnych wobec podmiotów zbiorowych w wysokości od 1000 do 5 000 000 złotych. Pamiętać trzeba wszakże, że wysokość orzeczonej kary nie może przekroczyć 3% przychodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym popełniono czyn zabroniony będący podstawą odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Obecnie podkreśla się, że wielokrotnie podmioty zbiorowe mogą w danym roku nie uzyskać przychodu, co jest możliwe między innymi z faktu wykorzystywania rajów podatkowych. Tym samym logiczne jest odejście od powiązania wysokości wymiaru kary finansowej z osiąganymi przychodami.
Ponadto proponuje się redefinicję terminu podmiot zbiorowy. Odpowiedzialności w świetle wspomnianej ustawy nie ponosiły by podmioty takie jak małe i średnie przedsiębiorstwa – w rozumieniu Ustawy z dnia 6 marca 2018 r. – Prawo przedsiębiorców, bowiem możliwość wdrożenia wewnętrznych procedur zgodności przekracza niejednokrotnie ich możliwości finansowe i osobowe. Expressis verbis określa to wnioskodawca: ,,postępowanie w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego powinno być zorientowane na podmioty duże i zamożne". Planuje się także likwidację tzw. warunku prejudykatu, tj. uprzedniego skazania osoby fizycznej w celu pociągnięcia podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności. Zmianie ulec ma sposób wyliczania wysokości kary pieniężnej poprzez podwyższenie progu zagrożenia karą w zakresie od 10 000 zł do 30 milionów złotych. Obecnie stosowane sankcje są często niewspółmierne do popełnionego przestępstwa. Nowa ustawa zawierać będzie warunki zwolnienia podmiotu zbiorowego od odpowiedzialności, w przypadku gdy wszystkie zobowiązane osoby i organy podmiotu zachowały należytą staranność w rozumieniu Ustawy Kodeks Cywilny. Planuje się, że nowa ustawa wejdzie w życie po upływie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia.
