Ustawa Kodeks Cywilny z 23 kwietnia 1964 roku (weszła w życie z dniem 1 stycznia 1965 roku) odgrywa w systemie prawa polskiego wyjątkową rolę, stanowiąc podstawowy akt prawny określający szeroką sferę stosunków o charakterze cywilnoprawnym. Jak wiadomo, na Kodeks składają się cztery księgi, tj. część ogólna, prawo rzeczowe, prawo zobowiązań oraz prawo spadkowe. Dotychczas ustawodawca wydał dziewięćdziesiąt sześć aktów prawnych zmieniających treści kodeksowe. Ostatnia zmiana weszła w życie w maju 2020 roku. Obecnie z inicjatywy Ministra Sprawiedliwości podjęto prace nad projektem Ustawy o zmianie ustawy – Kodeks cywilny.
Zdaniem wnioskodawcy za koniecznością podjęcia prac ustawodawczych przemawia w szczególności potrzeba uaktualnienia i doprecyzowania rozwiązań dotyczących instytucji wyzysku, przerwania biegu przedawnienia, odpowiedzialności pełnoletnich dzieci najemców za zobowiązania rodziców (najemców) wynikające z umowy najmu oraz wymagania aktu notarialnego w przypadku gruntów rolnych, mających wchodzić w skład rolniczej spółdzielni produkcyjnej.
W szczególności zwrócić należy uwagę na kwestie związane z uregulowaniem instytucji przerwania biegu przedawnienia. Wnioskodawca podkreśla, że jest kwestią niejednoznaczną w doktrynie i w orzecznictwie, czy złożenie drugiego, jak i kolejnych wniosków o zawezwanie do próby ugodowej lub wszczęcie mediacji, stanowić będą czynność, która zmierza bezpośrednio do dochodzenia roszczenia, a tym samym, nie jest kwestią oczywistą, czy wywołują skutek przerwy biegu przedawnienia. Minister Sprawiedliwości podkreśla, że w praktyce dostrzec można liczne sytuacje, w których wierzyciele wielokrotnie ponawiają wnioski o zawezwanie do próby ugodowej dla skutecznego przerwania biegu przedawnienia. Zdaniem wnioskodawcy, takie postępowanie podważa zasadę pewności obrotu gospodarczego, stawiając jednocześnie wierzyciela w gorszej pozycji względem dłużnika w związku z dochodzeniem wierzytelności. Podkreślić warto, że celem próby ugodowej jest polubowne rozwiązanie sporu nie zaś szczególna forma ochrony dłużnika i przerwania biegu przedawnienia. Sprawę komplikuje brak zakazu wielokrotnego korzystania z instytucji zawezwania wierzyciela do próby ugodowej przez dłużnika. W projekcie Ustawy o zmianie ustawy – Kodeks cywilny proponuje się, określenie expressis verbis, że jedynie pierwsze zawezwanie do próby ugodowej przerywać będzie bieg terminu przedawnienia. Tym samym art. 123 § 1 KK zyskałby brzmienie, że jedynie ,,przez pierwsze wszczęcie mediacji” albo ,,przez pierwsze zawezwanie do próby ugodowej” przerywa się bieg przedawnienia.
Podkreślić trzeba również znaczenie zmiany treści unormowania zawartego w art. 388 Kodeksu Cywilnego, regulującego instytucję wyzysku. W doktrynie wyzysk stanowi sytuację, w której zgodnie z brzmieniem art. 388 § 1 KC: ,,[…] jedna ze stron, wyzyskując przymusowe położenie, niedołęstwo lub niedoświadczenie drugiej strony, w zamian za swoje świadczenie przyjmuje albo zastrzega dla siebie lub dla osoby trzeciej świadczenie, którego wartość w chwili zawarcia umowy przewyższa w rażącym stopniu wartość jej własnego świadczenia […]”.
W uzasadnieniu, Minister Sprawiedliwości podkreśla, że instytucję wyzysku charakteryzuje spełnienie trzech, wymienionych poniżej warunków:
,,1) wykorzystanie przymusowego położenia, niedołęstwa lub niedoświadczenia strony wyzyskanej;
2) jako sankcję przewiduje żądanie, by sąd obniżył świadczenie strony wyzyskanej lub podwyższył świadczenie strony wyzyskującej, a gdyby to było nadmiernie utrudnione – unieważnił umowę;
3) ogranicza możliwość podniesienia tego żądania terminem dwóch lat od zawarcia umowy, po którym uprawnienia wygasają”.
Obecnie zauważyć należy, że w obrocie prawnym są podmioty skutecznie stosujące środki, których nie można w sposób jednoznaczny zaliczyć, jako spełniających łącznie wymienione powyżej cechy. Przy wykorzystaniu działań takich jak:
- techniki marketingowe adresowane najczęściej do osób starszych;
- tzw. pożyczki chwilowe;
- proceder tzw. przewłaszczeń na zabezpieczenie;
- zawieranie umów franczyzy, które w swej treści zawierają nieproporcjonalnie duże świadczenia od franczyzobiorców na rzecz franczyzodawców;
niejednokrotnie dochodzi do wykorzystania osób, co w postaci skrajnej kończy się niewypłacalnością. Często, strona słabsza takiego stosunku prawnego nie dysponuje wiedzą co do szczególnych uwarunkowań zawieranej umowy. Zdaniem wnioskodawcy celowe jest ,,dodanie braku rozeznania do katalogu przesłanek” zawartych w art. 388 KC. Nowo wprowadzona regulacja ma również umożliwić dochodzenie uprawnień strony wyzyskanej, w postaci możliwości wyboru żądania albo unieważnienia umowy albo zrównoważenia świadczeń. W końcu, w obecnym stanie prawnym upływ terminu umożliwiającego dochodzenie uprawnień z tytułu wyzysku wygasa z upływem lat dwóch od dnia zawarcia umowy. Projektuje się zastąpienie terminu wygaśnięcia umowy pojęciem przedawnienia.
Zmianie ulec ma również brzmienie treści artykułu 159 KC, zgodnie z którym, przepisów o obowiązku zachowania formy aktu notarialnego nie stosuje się w wypadku, gdy grunty wniesione jako wkład do rolniczej spółdzielni produkcyjnej mają stać się współwłasnością dotychczasowych właścicieli. Podkreśla się, że współczesne znaczenie tej regulacji jest minimalne, stąd też w projekcie ustawy planuje się likwidację tego wyjątku od zasady zachowania formy aktu prawnego. Forma aktu notarialnego przy obrocie nieruchomościami pełni swoistą formę stabilizującą pewność transakcji na tym rynku.
Na obecnym etapie prac legislacyjnych projekt ustawy skierowany został do konsultacji publicznych (m.in. z udziałem organów samorządu zawodowego), uzgodnień międzyresortowych oraz opiniowania. Przewiduje się długi, bowiem sześciomiesięczny okres vacatio legis.
